محمد بن حسن جهرودی طوسی مشهور به خواجه نصیر الدین طوسی در تاریخ ۱۵ جمادی الاول سال ۵۹۸ هجری قمری در طوس تولد یافته هست. او به تحصیل دانش علاقه زیادی داشت و از دوران جوانی در علوم ریاضی و نجوم و حکمت سرآمد شد و از دانشمندان معروف وقت خود گردید. طوسی یکی از مشهور ترین و با نفوذترین اشخاص تاریخ اسلامی است.

علوم دینی و علوم عملی را زیر نظر پدرش و منطق و حکمت را نزد خالویش بابا افضل ایوبی کاشانی آموخت. تحصیلاتش را در نیشابور به اتمام رسانید و در آنجا به عنوان دانشمندی برجسته شهرت یافت. خواجه نصیر الدین طوسی را دسته ای از دانشوران خاتم فلاسفه و گروهی او را عقل حادی عشر (یازدهم) نام قرار داده اند. علامه حلی که یکی از شاگردان خواجه نصیر الدین طوسی است راجع به استادش چنین می نویسد: خواجه نصیر الدین طوسی افضل عصر ما بود و از علوم عقلیه و نقلیه مصنفات بسیار داشت. او اشرف کسانی است که ما آنها را درک کرده ایم. خدا نورانی کند ضریح او را.

خصوصیات اخلاقی | دانشمندان | نیشابور | نیشابور | مقاله | مراغه | تاریخ | بغداد | ایران | تاریخی | اخلاقی

در خدمت او الهیات، شفای ابن سینا و تذکره ای در هیئت را که از تألیفات خود آن بزرگوار است قرائت کردم. بعد او را اجل مختوم دریافت و خدای روح او را مقدس کناد. نصیرالدین زمانی پیش از سال ۶۱۱ در برابر پیشروی مغولان به یکی از قلعه های ناصرالدین محتشم فرمانروای اسماعیلی پناه برد. این کار به وی امکان داد که بعضی از آثار مهم اخلاقی، منطقی، فلسفی و ریاضی خود از جمله مشهورترین کتابش «اخلاق ناصری» را به رشته تحریر درآورد.

وقتی که هولاکو به فرمانروایی اسماعیلیان در سال ۶۳۵ آخر داد طوسی را در خدمت خود نگاه داشت و به او اجازه داد که رصدخانه بزرگی در مراغه احداث کند که شروع آن از سال ۶۳۸ بود. جهت کمک به رصد منزل علاوه کمکهای مالی دولت اوقاف سراسر کشور نیز در اختیار خواجه گذارده شده است بود که از عشر (یک دهم) آن جهت امر رصدخانه و خرید وسایل و اسباب و آلات و کتب استفاده می نمود در نزدیکی رصد منزل کتابخانه بزرگی ساخته شده است بود که در حدود چهارصد هزار جلد کتب نفیس جهت استفاده دانشمندان و فضلا قرار داده بود که از بغداد و شام و بیروت و الجزیره بدست آورده بودند در جوار رصدخانه یک سرای عالی جهت خواجه و جماعت منجمین ساخته بودند و مدرسه علمیه ای جهت استفاده طلاب دانشجویان.

این کارها مدت ۱۳ سال به طول انجامید تا اینکه ایلخان هلاکوی مغولی در سال ۶۶۳ درگذشت. لیکن خواجه تا آخرین دقایق عمر خود اجازه نداد که خللی در کار آنجا رخ دهد و تلاش بسیار نمود که آن رصد منزل و کتابخانه از بین نرود.

زندگینامه خواجه نصیرالدین طوسی

قسمت اعظم ۱۵۰ رساله و نامه های طوسی به زبان عربی نوشته شده است هست. وسعت معلومات و نفوذ او با ابن سینا قابل قیاس است جز آنکه ابن سینا دکتر بهتری بود و طوسی ریاضیدان برتری. از پنج کتابی که در زمینه منطق نوشته شده است است اساس الاقتباس از همه مهمتر هست. در ریاضیات تحریرهایی بر آثار آوتولوکوس، آرستاخوس، اقلیدس، آپولونیوس، ارشمیدس، هوپسیکلس، تئودوسیوس منلائوس و بطلمیوس نوشت. از جمله مهمترین آثار اصیل وی در حساب هندسه و مثلثات جوامع الحساب بالتخت و التراب، رساله الشافیه و اثر معروفش کتاب شکل القطاع است که به نوشته های رگیومونتانوس اثر گذارده است.

معروفترین آثار نجومی وی زیج ایلخانی که در سال ۶۵۰ نوشته شده است است و همچنین تذکره فی علم الهیئه هست. کتاب تنسوق نامه و کتابهایی در زمینه اختر بینی نیز نوشته هست. احتمالاً برجسته ترین کار طوسی در ریاضیات در زمینه مثلثات بوده است در کشف القناع عن رازها شکل القطاع، وی نخستین کسی بود که مثلثات را بدون توسل به قضیه منلائوس یا نجوم توسعه بخشید و هم او بود که جهت نخستین بار قضیه جیوب را، که مناسبت برجسته ای در تاریخ ریاضیات است به روشنی بیان کرد. در نجوم تذکره فی علم الهیئه وی شاید کاملترین نقد بر نجوم بطلمیوسی در قرون وسطی و معرف تنها الگوی ریاضی تازه حرکات سیارات است که در نجوم قرون وسطی نوشته شده است است.

خصوصیات اخلاقی | دانشمندان | نیشابور | نیشابور | مقاله | مراغه | تاریخ | بغداد | ایران | تاریخی | اخلاقی

این کتاب به احتمال زیاد از راه نوشته های منجمان بیزانسی به کوپرنیک اثر گذاشته است و همراه با کار شاگردان طوسی متضمن تمام تازه های نجومی کوپرنیکی است به استثنای فرضیه خورشید مرکزی آن. نصیر الدین طوسی با اینکه سرو کارش زیاد در سیاست و اجتماع بوده روشن ترین راه را که جهت رسیدن به دنیا جاودانی نشان می دهد دیانت است.

اگر چه در تمام توشته های خود دم از استقلال و معرفت می زند ولی آشکارا می گوید دانش تنها از ایمان و دین حاصل می شود و حقیقت دانش را دین میداند که تسلی بخش جانها و روان بخش کالبدهای افسرده هست. طوسی زیاد به عنوان منجم معروف است و رصدخانه وی یک مؤسسه علمی در تاریخ علم به شمار می رود. کتاب تنسوق نامه او از لحاظ عنوان فقط در مقایسه با مشابهش یعنی کتاب بیرونی (کتاب الجماهر فی معرفت الجواهر) در درجه دوم اهمیت قرار دارد. طوسی یکی از پیشروترین فلاسفه اسلامی است که تعیمات مشّائی ابن سینا را بعد از آن که در طول دو سده در محاق «کلام» قرار گرفته بودند احیاء کرد. او مظهر نخستین مرحله ترکیب تدریجی مکتبهای مشّائی و اشراقی است.

زندگینامه خواجه نصیرالدین طوسی

اخلاق ناصری وی مرسوم ترین کتاب اخلاقی بین مسلمانان هند و کشور عزیزمان ایران بوده هست. تجرید العقاید او در کلام مبنای الهیات اصولی شیعه دوازده امامی هست. طوسی احتمالاً بیش از هر فرد دیگر مایه احیای علوم اسلامی بوده هست. گروهی خواجه را برهم زشت وحدت دو ملت عربی و اسلامی می پندارند و می گویند به دست او وحدت عربی در آن وقت پاشیده شد. در حقیقت خواجه در این باب گناهی نداشت و اگر لیاقت خواجه بعد از آن همه وقایع و خونریزی به داد مسلمانان نرسیده بود دنیا اسلامی امروز چه وضعیتی داشت؟ در سال ۶۷۲ هجری قمری نصیر الدین طوسی با جمعی از شاگردان خود به بغداد رفت که بقایای کتابهای تاراج رفته را جمع آوری و به مراغه بازگرداند ولی اجل مهلتش نداد و در تاریخ ۱۸ ذی الحجه سال ۶۷۲ هجری قمری در کاظمین نزدیک بغداد دار فانی را وداع گفت. نصیر الدین طوسی ستاره درخشانی بود که در افق تاریک مغول درخشید و در هر شهری که پاگذارد آنجا را به نور حکمت و دانش و اخلاق روشن ساخت و در آن دوره تاریک وجود چنین دانشمندی مایه اعجاب و اعجاز بود.

اساتید

خواجه نصیر الدین از محضر اساتیدی که از محضرشان بهره مند گردیده است عبارتند از:

۱- از محضر دایى بزرگوارش (نور الدیـن على بـن محمد شیعى) .

۲- از محضر ریاضى دان معروف آن وقت (محمد حاسب) کسب فیض نموده است.

۳- آخرین استادى که خواجه در طوس پیش او تلمذ نمود (عبدالله بن حمزه) دایى پدرش بوده است.

۴- درس خارج فقه و حدیث و رجال را در محضر امام سراج الدین کسب علم نمود.

۵- فرید الدین داماد نیشابورى دانشمند بزرگ آن عصر بود که خواجه در حضور این استاد اشارات ابن سینا را آموخت.

۶- کتاب قانون ابن سینا را از قطب الدین فرا گرفته و در نهایت از محضر عارف نامـور شیخ عطار نیشابورى بهره مند گردید.

۷- ابو السادات اسعد بن عبد القادر.

۸- خواجه نصیر علـم فقه را از محضـر (معین الدین سالم) فرا گرفته است.

۹- در موصل از محضر (کمال الدین موصلى) نجوم و ریاضى را آموخت.

شاگردان

شاگردان بسیاری از محضر خواجه کسب علم نموده اند که معروف ترین آنان را می توان: علامه حلی و ابن فوطى یکى از شاگردان حنبلى مذهب را نام برد.

گفتار بزرگان

علامه حلى از شاگردان بر جسته خواجه که از بزرگترین علماى مذهب تشیع است راجع به خصوصیات اخلاقى استادش مى گوید: خواجه بزرگوار در علوم عقلى و نقلى تصنیفات بسیار دارد و در علوم اسلامى بر طریقه مذهب شیعه کتابها نوشت او شریف ترین دانشمندى بود که من در عمرم دیدم. (ابن فوطى) یکى از شاگردان حنبلى مذهب خواجه نصیر در خصوص اخلاق استادش مـى نـویسد : خواجه مردى فاضل و کریم الاخلاق و نیکو سیرت و فروتن بود و هیچگاه از درخواست کسى دل تنگ نمى شد و حاجتمندى را رد نمى کرد و برخورد او با همه با خوش رویى بـود. (ابن شاکر) یکى دیگر از مورخان اهل بیت است که اخلاق خواجه را چنین توصیف مى کند: خواجه بسیار نیکو صـورت، خوش رو، کریم، سخى، بردبار، خوش معاشرت، زیرک و با فراست بـود و یکى از سیاستمداران سرنوشت به شمار مى رفت. (جرجى زیدان) راجع به خواجه چنین مى نویسد:

علم و حکمت به دست این ایرانى در دورترین نقطه هاى بلاد مغول رفت تو گویى نور تابان بود در تیره شامى.

برو کلمن آلمانى در کتاب تاریخ ادبیات راجع به قرن هفتم مى نویسد: مشهورترین علما و مؤلفین این عصر مطلقا و بدون شک نصیر الدین طوسى هست. در کتاب تحفه الاحباب محدث قمى، صاحب مفاتیح الجنان، در مورد خواجه نصیر مى نویسد : نصیر المله و الدین، سلطان الحکماء و المتکلمین، فخر الشیعه و حجة الفرقه الناجیه استاد البشر و العقل الحادى عشر.

خصوصیات اخلاقی

خواجه را نمى توان یک دانشمند محصور در قلم و کتاب به شمار آورد او هرگز زندگى خویش را در مفاهیـم و واژه ها خلاصه نکرد آنجا که پاى اخلاق و انسانیت به میان می آمد، او ارزشهاى الهى و اسلامى را بر همه چیز ترجیح مى داد خواجه از زندان نفس و خود خواهى رها گشته بـود زندانى که با علم و دانش نتوان از آن بیرون آمد بلکه رهایى از آن ایمان به خداوند متعال و تقـوا و عمل صالح مورد نیاز دارد با وجود اینکه بیش از هفت قرن از عصر خواجه مى گذرد ولى هنوز سخن او، واکنش‌ها او و دانش او، زینت بخش مجالس و محافل اهل علم و دانش مى باشد.

فعالیت

چندى از فتح بغداد نگذشته بود، که هلاکو خواجه را به ساختن رصد منزل تشویق کرد هلاکو کلیه موقوفات را به خواجه واگذار کرد تا ۱۱۰ آنها را به مصـرف رصد منزل برساند. خـواجه به امر هلاکـو، مشاهیر، حکما و منجمان را به مراغه احضار کرد رصد منزل مراغه در سال ۶۵۶ هـ. ق، شروع و در سال ۶۷۲ هـ. ق، به اتمام رسید در این رصد منزل از ابزار نجومى که از قلعه الموت و بغداد آورده بودند استفاده گردید خواجه توانست کتابخانه عظیمى در آنجا تأسیس کند تعداد کتب آن را بالغ بر چهار صد هزار جلد نوشته اند.

دوران بازگشت به وطن

خواجه در بین راه بازگشت به وطن از شهرهاى متفاوت عبور کرد و به نیشابور رسید، نیشابور در آن وقت چند بار مورد هجوم قرار گرفته بود و شهر در دست مغولان بود. خواجه بعد از نیشابور به طرف طوس زادگاه خویش ادامه مسیر داد و از آنجا خود را به قاین رساند تا بعد از سالها به دیدار مادر و خواهرش موفق شود مدتى در قاین اقامت کرده و به تقاضاى اهل شهر امام جماعت مسجد شهر را قبول و به پرسشها دینى مردم رسیدگى کرد و اطلاعاتى نیز راجع به قوم مغول به دست آورد. خواجه در سال ۶۲۸ هـ ق، در شهر قاین با دختر فخر الدین نقاش پیمان زناشویى بست و به این ترتیب دوره اى دیگر از زندگى پر سختى ها و آسانى ها خواجه شروع گردید. بعد از چند ماه سکونت در شهر قاین از طرف محتشم قهستان به نام ناصر الدین که مردى فاضل و کریم و دوست دار فلاسفه بـود دعوت به قلعه شد او به اتفاق همسرش به قلعه اسماعیلیان رهسپار گردید. قلعه هاى اسماعیلیه عالی ترین و محکم ترین مکان در برابر حمله مغولها بود. در این مدت که خواجه نصیر در قلعه قهستان بود بسیار مورد احترام و تکریم قرار مى گرفت و آزادانه به شهر قاین رفت و آمد داشته و به امور مردم رسیدگى مى نمود در همین وقت بود که به در خواست میزبان کتاب (طهاره الاعراق) ابـن مسکویه را از عربى به فارسى ترجمه کرد و نام آن را اخلاق ناصرى (به نام میزبان خود) نهاد.

خواجه نصیر حدود ۲۶ سال در قلعه هاى اسماعیلیه به سر برد و در این مدت دست به تألیف و تحریر کتابهاى متعددى زد از جمله شرح اشارات ابـن سینا، اخلاق ناصرى، رساله معینیه، مطلوب المومنین، روضه القلوب، رساله تولى و تبرى و … خواجه در ایـن دوره از زندگانى پر ماجراى خویش از کتابخانه هاى غنى اسماعیلیان بهره ها برد و به علت نبـوغ فکرى و دانش و آلایـش معروف و مشهور گشت. مغول زیاد ممالک اسلامى را به اطاعت خود در آورده بود ولى اسماعیلیه و بنى عباس هنوز در قدرت بودند در حالى که سران مغول در فکر یـورش به بغداد، مقر بنى عباس، بـودند اسماعیلیه ظلم و ستم را از حد گذرانده و فساد آنقدر شدت پیدا کرده بود که کسى طاقت نداشت تا جایى که قاضى شمس الدیـن قزوینى که عالم و مورد اعتماد مردم قزوین بود از ستم فزون از حد اسماعیلیه به (قا آن) نـوه چنگیز خان شکایت بـرده و طلب کمک نمـود تا اینکه (قا آن) برادر کوچک خـود هلاکو خان را مأمـور سر کـوبى قلعه هاى اسماعیلیه کرد. هلاکو خان در سال ۶۵۱ هـ ق، بـا ۱۲۰۰۰ نفر روانه قهستان شد نماینده اى پیش (ناصر الدین) گسیل داشته و او را به قبول اطاعت از خود فرمان داد ناصر الدین که در این وقت پیر و ناتوان شده است بود به نزد هلاکو رفت و تسلیم گردید هلاکو هم او را محترم شمرد و به حکومت شهر تون (فردوس کنونى) فرستاد با تسلیم شدن ناصر الدین عملا شکستى در جبهه اسماعلیه رخ داد و مغولان قلعه ها را یکى بعد از دیگرى تسخیر کردند.

خواجه نصیر با اطلاع از این جریان دانست که هلاکو مرد خونریزى نیست چون که ناصر الدین را دولت دیگر بخشیده سپس هلاکو دو نماینده نزد (خورشاه) فرستاد و او را به تسلیم شـدن خواند، خورشاه با مشورت و صلاح دید خواجه حاضر به قبول اطاعت شد خواجه مذاکراتى با هلاکو داشت و ضمن آن گفت پادشاه نباید از قلعه ها دلواپس باشد چونکه دلایل نجومى چنان نشان مى دهد که دولت اسماعیلیه در حال سقوط است پیش بینى خواجه درست بود روز شنبه اول ذیقعده سال ۶۵۴ هـ ق، با تسلیم شدن خـورشاه نقطه آخر بر حکومت اسماعیلیان در کشور عزیزمان ایران گذاشته شد و از آن پـس جز نامى از اسماعیلیان در تاریخ باقى نماند خان مغول خواجه را که در جلوگیرى از خونریزى و تسلیم شدن خورشاه نقش بسزایى داشت با احترام پذیـرفت و از او تجلیل فراوانى نمود.

آثار فراوانی از خواجه به یادگار مانده که به بعضی از آنها اشاره می گردد:

۱. تجریدالعقاید

۲. شرح اشارت بو علی سینا

۳. قواعد العقاید

۴. اخلاق ناصری یا اخلاق طوسی

۵. شروع و انجام

۶. تحریر مجسطی

۷. تحریر اقلیدس

۸. تجریدالمنطق

۹. اساس الاقتباس

۱۰. ذیج ایلخانی

۱۱. آداب البحث

۱۲. آداب المتعلمین

۱۳. روضةالقلوب

۱۴. اثبات بقاء نفس

۱۵. تجرید الهندسه

۱۶. اثبات جوهر

۱۷. جامع الحساب

۱۸. اثبات عقل

۱۹. جام گیتی نما

۲۰. اثبات واجب الوجود

۲۱. الجبر و الاختیار

۲۲. استخراج تقویم

۲۳. خلافت نامه

۲۴. اختیارات نجوم

۲۵. رساله در کلیات طب

۲۶. ایام و لیالی

۲۷. علم المثلث

۲۸. الاعتقادات

۲۹. شرح اصول کافی

۳۰. کتاب الکل

روزگار خواجه نصیر

سده هفتم هجری بدون شک سخت ترین ایام تاریخ کشور عزیزمان ایران هست، چه این مصادف با ترکتازی و حمله قوم خونخوار و بی رحم مغول بر بلاد اسلامی، به خاص کشور عزیزمان ایران هست. علتهای عمده این حمله را حتماً در کتابهای تاریخ خوانده اید و چون اینجا مقصود نگارش تاریخ نیست از ذکر وقایع و رویدادهای تاریخی تن می زنیم و فقط چند علت برجسته را که با مقصود ما ارتباط دارد، ذکر می کنیم.

چنگیز خان هنگامی به خیال لشکرکشی به کشور عزیزمان ایران افتاد که سلطان محمد خوارزمشاه (در گذشته ۶۱۶ ه’.ق) در کشور عزیزمان ایران حکومت می کرد. این پادشاه البته پادشاهی لشکرکش و جنگ آزموده بود، در تحمل سختیها بسیار طاقت داشت و چندان فریفته عیاشی و خوشگذرانی هم نبود، بلکه زیاد ایامش به مجالست اهل علم و مناظره با فقیهان می گذشت، تا حدودی به اصلاحِ حال مردم و وضع مملکت هم بی اعتنا نبود.

ولی امیرانی که در بلاد داشت غالباً نالایق و خودسر و نافرمان بودند از قبیل حاکم اُترار یا فاراب که همه سفیران چنگیز را کشت و اموالشان را به غنیمت برداشت و یکی از علل مهم خشم و لشکرکشی چنگیز را فراهم آورد.

اولاً: مادر این سلطان که ترکان خاتون نام داشت در تمام کارهای کشور دخالتِ مستفیم می کرد و حتی در گزینش ولیعهد هم اجازه به سلطان محمد نمی داد و در این راه آن زن مستبد بر طبقه روحانیون اتکأ تمام داشت.

ثانیاً: هم سلطان محمد و هم مادرش بی رحم و ستمکار بودند و هنگامی که ممالک عظیمی را تسخیر می کردند، به جای حسن سلوک و دلجویی و مهربانی و خوشرفتاری، با مردم سخت می گرفتند و بیش از بیش شعله های عصیان و نافرمانی را در دلهای آن بیچارگان برمی افروختند.

ثالثاً: بین امیران و رئیسان قشون سلطان محمد خوارزمشاه همواره نزاع و ستیزه و دشمنی حکمفرما بود و غالباً همدیگر را به بددینی و بستگی به اسماعیلیان متهم می کردند، بعضی از این گروه با خود خوارزمشاه هم میانه خوبی نداشتند و چند بار هم درصدد کشتن او برآمدند و چند تنشان خدمت خوارزمشاه را ترک گفتند و به اردوی چنگیز پیوستند.

رابعاً: بعد از نبرد که سپاهیان خوارزمشاه در حدود سال ۶۱۲ با لشکریان پسر چنگیز (جوجی) کردند و اول بار بود که با مغول روبرو شدند، چنان مرعوب دلیری و دل آوری سپاه دشمن شدند که بعد از مراجعت از سمرقند پیوسته از آنها یاد می کردند.

در هر حال مغولان به کشور عزیزمان ایران آمدند و کارهایی کردند که حمله تازیان را در اواخر ساسانیان از یاد برد و خرابکاریها و قتل و نهب و غارت را به نهایت رسانیدند. تنها قسمتی از کشور عزیزمان ایران که در این ایام، پایکوب سمند جور و غارت و چپاول مغولان خونخوار نشد، جنوب کشور عزیزمان ایران است که در دست اتابکان فارس قرار داشت. سعدی اشاره به همین مطلب کرده آنجا که در مدح اتابک ابوبکر بن سعد گوید:

سکندر به دیوار رویین و سنگ /بکرد از دنیا راه یأجوج تنگ

ترا سد یأجوج کفر از زر است /نه رویین چو دیوار اسنکدر است(۲)

با همه این اوصاف، شگفت است اگر بگوییم که همین سده هفتم، یکی از عالی ترین ایامی است که نوابغ و بزرگان علم و حکمت و تاریخ و نقاشی و شعر کشور عزیزمان ایران در آن به عرصه هستی رسیده اند، مولوی بلخی و شیخ سعدی و خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی و عطاملک جوینی و حمدالله مستوفی و خواجه حافظ شیرازی و دیگران در همین سرنوشت تار و ظلمانی به وجود آمده اند و بدون شک بزرگ ترین نماینده حکمت و ریاضی و اخلاق در این سده، خواجه ابوجعفر نصیرالدین محمدبن محمدبن حسن طوسی ملقب به استاد بشر است.

اخلاق ناصری خواجه نصیرالدین طوسی رایج ترین کتاب اخلاقی بین مسلمانان هند و کشور عزیزمان ایران بوده است

َ زندگی خواجه نصیر

خواجه در سال ۵۹۷ هجری و ۱۲۰۱ میلادی در طوس خراسان زاده شد و در ۶۷۲ هجری و ۱۲۷۴ میلادی در بغدا مرد و در مشهد کاظمین پای قبر امام موسی الکاظم(ع) دفن شد، قاضی نورالله شوشتری و بعضی دیگر از همان گروه نقل کرده اند که: هنگامی که دید بیماری دیگر علاج ندارد، راجع به دفن و کفن خویش با یاران و نزدیکانش مذاکره کرد، گفتند: مناسب آن است که در جوار حضرت علی دفنش کنند. او گفت مرا شرم آید که در جوار این امام بمیرم و از آستان او به جای دیگر برده شوم. بعد از فوت بر وصیت او رفتند و در کاظمین دفنش کردند و در جلوی لوح مزارش این آیه را نقش کردند که: «و کلبهم باسط ذراعیه بالوصید = و سگشان دو دست خویش بر درگاه گشاده است.»

اصل خواجه از جهرود [= چاه رود] قم بوده و چون نیاکانش به طوس رفته و در آنجا توطن اختیار کرده بودند، خواجه هم آنجا از مادر بزاد و از این رو «طوسی» مشهور گشت.

پدر خواجه «محمدبن حسن» خود از فقیهان فرقه امامیه و از محدثان معروف طوس بود و همو بود که مبادی صرف و نحو و اشتقاق و اقسام علوم ادبی و قرآن مجید را به پسر هوشمند خویش اموزش کرد، بعد از چندی خواجه پیش خال خویش به اکتساب منطق و مبانی علوم عقلی پرداخت. همچنین گفته اند جزء سوم از کتاب الغنیه ابی المکارم بن زهرة الحلبی را پیش معین الدین سالم بن بدران المازنی المصری خواند و در سال ۶۱۹ هجری از او اجازه یافت.

خواجه بعد از آنکه در طوس پیش خالوی خویش مقدمات حکمت و حساب و هندسه و جبر را اموزش گرفت، جهت تکمیل معلومات در اوایل جوانی رهسپار نیشابور شد. نیشابور تا سرنوشت خواجه با وجودی که چندین بار مورد تهاجم و تاخت و تاز قرارگرفته بود به خاص در حمله غزان خرابی بسیار بدان راه یافته بود، باز هم از بااهمیت ترین مراکز علم و حکمت به شمار می رفت. خواجه تازه کسب علم و دانش در نیشابور شروع کرده بود که مغولان بسان بلایی آسمانی سررسیدند و مدتی شهر در محاصره مغولان ماند و اهالی نیشابور مقاومت کردند و در این واقعه داماد چنگیز تغاجار نویان در اثر تیر یکی از محصوران به قتل رسید. آخر در دهم صفر ۶۱۸ هجری مغولان نیشابور را فتح کردند و وارد آن شهر شدند. دختر چنگیز که زن همین تغاجار بود از فرط خشم دستور داد هر کس که در آن شهر بازمانده بکشند و نیز حکم شد آن شهر را چنان ویران کنند که در آنجا بتوان زراعت کرد و حتی سگ و گربه آن شهر را هم زنده نگذارند، مغول چنین کردند و هفت شبانه روز بر نیشابور ویران آب بستند و در سراسر آن جو کاشتند و کار بدانجا رسید که به تعبیر یکی از دانایان «دیواری از آن شهر برپای نماند».

در ضمن خرابی نیشابور مغولان آبادیهایی را هم که به مناسبت قبر امام علی بن موسی الرضا (درگذشته ی ۲۰۳ ه’ .ق) و هارون الرشید (در گذشته ۱۹۳ ه’.ق) مورد توجه مسلمانان بود به باد غارت و انهدام دادند.

در نیشابور خواجه به محضر فریدالدین داماد نیشابوری رسید و کتاب اشارات ابن سینا را از او استماع کرد. این فریدالدین شاگرد صدرالدین سرخسی است و او از شاگردان افضل الدین غیلانی و او شاگرد ابوالعباس لوکری صاحب کتاب بیان الحق است و همو بود که علوم حکمی را در خراسان انتشار داد، این لوکری هم از شاگردانِ بهمنیار مرزبان آذربایجانی بوده که از شاگردان برجسته ابن سینا بوده هست، بدین ترتیب خواجه به پنج واسطه شاگرد ابن سینا می شود.

َ خواجه نصیر در دژ اسماعیلیان (زندانی سیاسی)

چون نیشابور مورد تاخت و تاز و نهب و غارت قرار گرفت، هر کس که می توانست به فکر چاره برآمد و از آنجا کوچ کرد و خود و زن و فرزند را از ورطه بلا خلاص کرد. خواجه نیز در این میان حیرت زده و سرگردان و مبهوت پی مأمنی می گشت، قضا را محتشم قهستان ناصرالدین عبدالرحیم بن ابی منصور اسماعیلی او را به قهستان دعوت کرد و در اکرام و احترام او بسیار کوشید. به دستور همین ناصرالدین محتشم قهستان بود که خواجه کتاب الطهاره ابن مسکویه رازی (در گذشته ۴۲۱ ه’ .ق) را از عربی به فارسی ترجمه کرد و به نام همو «اخلاق ناصری» نامید.

خواجه در اثنأ اقامت خویش در قهستان قصیده ای در مدح مستعصم خلیفه عباسی ساخت و با نامه ای به بغداد فرستاد، ابن العلقمی (وفات ۶۵۶ ه’.ق) وزیر مستعصم که آوازه فضل و کمال خواجه را شنیده بود و نزدیکی او را به خلیفه به صلاح خود نمی دانست، صورت این حال را به ناصرالدین محتشم اطلاع داد و او از این معنی بدگمان شد و خواجه را به قلعه الموت قزوین نزد خداوند علأالدین محمدبن حسن (۶۵۳-۶۱۸) برد و به حکم همو خواجه در آنجا ماند و بعد از آن در قلعه (میمون دژ) از قلاع رودبار الموت می زیست و پیش رکن الدین خورشاه آخرین پادشاه اسماعیلی اقامت داشت تا آنکه هولاکو خان مغول در سال ۶۵۴ قلاع اسماعیلی را فتح کرد و خورشاه تسلیم او شد.

خواجه در قلاع اسماعیلیان همچون زندانی سیاسی نگاهداری می شده است در این مدت ازجمله کارها که انجام داد شرح کتاب «اشارات» ابن سینا هست، در مقدمه این کتاب می گوید:

«بیشتر این کتاب را در حال مشکل نوشتم که سخت تر از آن ممکن نباشد و اغلب آن را در روزگاری پریشانی فکر نگاشتم چنان که پریشان تر از آن پیدا نشود، بلکه در روزگاری که هر جزء آن ظرفی جهت غصه و عذاب دردناک و ندامت و حسرت بود، زمانی نگذشت که دیدگانم اشک نریزد و دلم پریشان نباشد و زمانی برنیآمد که دردهایم افزون نگردد و غمهایم دو چندان نشود و شاعر فارسی چه نیکو گفته است:

بگردا گرد خود چندانکه بینم بلا انگشتری و من نگینم!…»

بعضی از اصحاب تاریخ گفته اند: «فتح قلاع اسماعیلیه به دلالت خواجه نصیر بود که وزیر مطلق صاحب دعوت ملاحده بود و مکانت او پیش ملاحده به مثابتی بود که اگر او را دستور کاینات گفتندی، میسر گشتی.»

َ ابتکاری نبوغ آمیز جهت تأسیس رصدخانه

هولاکو شهرت خواجه را در حکمت و ریاضی شنیده بود و مهارت خواجه در بستن زیج و رصد حتی تا اقاصیِ مغولستان نیز رسیده بود چنان که «منگوقاآن» از برادرش هولاکو خواست تا در آنجا رصدخانه ای ایجاد کند ولی به باعث بعضی پیش آمدها هولاکو خواجه را در کشور عزیزمان ایران نگاه داشت و چون خود او به نجوم و احکام آن بسیار اعتقاد داشت و در هر کار با منجمان رأی می زد و به احکام آنها به کارها اقدام می کرد، بر آن شد که در کشور عزیزمان ایران رصدخانه ای دایر کند. در سال ۶۵۷ خواجه را به این مهم نامزد کرد و دستور داد در مراغه رصدی انشأ کند و در این راه تمام اوقاف ممالک ایلخانی را تحت اختیار خواجه قرار داد و خواجه دوبار – یکی در سال ۶۶۲ و دیگری کمی پیش از فوت خویش- به بغداد رفت تا امور اوقاف را تحت نظر بگیرد و بعد از وضع مخارج و مستمریات مازاد آن را جهت انجام عمل رصد ضبط کند و در ضمن این سفرها آنچه کتاب و آلات رصدی جهت کار خود مورد نیاز می دانست از اطراف جمع کند و هولاکو و بعد از او اباقا نیز در تهیه اسباب این امر و جلب دانشمندان می کوشیدند تا زیجِ مراغه به انجام رسید و خواجه خلاصه اعمال و رصدهای خود و یارانش را در کتاب «زیج ایلخانی» مدون کرد.

بعضی از مورخان گفته اند که بستن (تأسیس) رصد مراغه به فکر خود خواجه بود و سالها پیش از آنکه به خدمت هولاکو برسد در این اندیشه بود که هر وقت اقتضا کند و وقت یابد و وسایل فراهم شود به این کار اقدام کند، نهایت آنکه چون در سرنوشت هولاکو این آرزو را ممکن الحصول دید او را بر این کار برانگیخت. گویند هولاکو گفت: «فایده این کار چیست؟» آیا آنچه آمدنی است و مقدر است که بشود با بستن رصد و دانستن حرکات کواکب می توان از آنها جلوگیری کرد؟ خواجه گفت جواب را با مثلی ادا کنم، آن گاه از ایلخان درخواست کرد که یک دو نفر بر بلندیی که نزدیک آن مکان بود برآید و از آنجا یک طشت مسین بزرک فرواندازد به نحوی که مردم آن را ندانند، هولاکو این کار را انجام داد، کسی را مأمور کرد که بر پشت بام رود و آن طشت را بیندازد، از افتادن طشت آوازی سخت ترسناک و هول انگیز پدیدار گشت و مردم به هم برآمدند و وحشت همه جا را فراگرفت و جمعی بی هوش گشتند. ولی خواجه و هلاکو که از باعث آن امر آگاه بودند نهراسیدند. بعد خواجه گفت: اگر علم نجوم را هیچ فایده نیست این فایده را دارد که اگر کسی از اوضاع و احوال فلکی آگاه باشد، وقت ظهور حوادث ترسی که در مردمان غافل و نادان به وجود می آید، در او پدید نمی آید. هولاکو چون این طور دید خواجه را به بستن رصد امر داد و فرمود که ساختمان آن را شروع کند.(۳)

خواجه در این عمل مددکار و دستیاران چند داشت که بااهمیت ترین آنها فخرالدین مراغی، فخرالدین اخلاطی، نجم الدین دبیران و مؤ یدالدین عرضی بودند که خواجه خود از آنها نام برده هست. غیر از این عده که برشمردیم گروهی از دانشمندان و منجمان هم در این کار با خواجه همکاری داشته اند که نام چند تن از ایشان را ذکر کرده اند که اهم آنها عبارتند از: رکن الدین استرآبادی، محیی الدین مغربی، قطب الدین شیرازی، شمس الدین شیروانی، کمال الدین ایجی، نجم الدین اسطرلابی، قومنجی [تومه جی] چینی، ملقب به سینک سینک؛ که خواجه رشیدالدین آن را به عارف ترجمه کرده است و چند تن دیگر.(۴)

بنای رصد در سالی تمام شد که خواجه در آن سال وفات یافت (۶۷۲). بنابراین بنای این رصدخانه ۱۵ سال وقت خواجه را گرفت.

بزرگواری خواجه در این کار بزرگ تنها مربوط به قدرت علمی او نیست، چه اگر این کار را هم نمی کرد دانش و معرفت خواجه بر دانشمندان آشکار و معلوم بوده و هست، بلکه در آن است که با چه مهارت و استادی و متانت و سخنان حکیمانه در عقل هولاکو رسوخ کرد و آن خون آشام بدکردار را واداشت که به جای خرابکاری و کشتار خلق خدا به اصلاح امور اجتماعی و پیشبرد فرهنگ و فنون بپردازد و از کسی که مظاهر تمدن را خراب می کرد شخصی بسازد که کاخ تمدن را برافرازد و در پیشبرد و ترقی دادن علم سر از پا نشناسد.

خواجه آخر کار را به جایی رسانید که هولاکو را برانگیخت تا شخصی به بلاد عربی بفرستد و دانشمندانی را که از وحشت مغول و حمله خرابکارانه آنها فرار کرده بودند و به اربل و موصل و جزیره و شام رفته بودند، تشویق کند و آنها را به کشور عزیزمان ایران بازگرداند و نیز از دانشمندان آن بلاد گروهی را به مراغه بیاورد. هولاکو جهت این کار «فخرالدین لقمان بن عبدالله مراغی» را نامزد کرد و این مرد، شخصی هوشمند و زیرک بود و با حسن تدبیر توانست مبلغی خلق را که به بلاد عربی رفته بودند به شهرهای خودشان بازگرداند و بدین وسیله کار خود را نیک انجام دهد و برگردن دانش و معرفت حقی داشته باشد.(۵)

هولاکو مانند سایر شاهزادگان مغول شتابکار بود و می خواست که کار رصد به زودی آخر یابد و از این جهت به خواجه و همکارانش فرمان داد که کار خود را سریع انجام دهند.» از این رو، کار آن چنان که خواجه می خواست نشد. خود خواجه در مقدمه «زیج ایلخانی» به این مطلب اشاره کرده و می گوید، «رصد به کمتر از سی سال که دور این هفت ستاره تمام شود نتوان ساخت و اگر زیاد از سی سال به آن کار مشغول باشند بهتر و درست تر باشد. ولیکن پادشاه ما که بنیاد رصد شروع فرمود، فرمود که جهد کنید تا سریعتر تمام کنید و فرمود که مگر به دوازده سال ساخته شود. ما بندگان گفتیم: جهد کنیم اگر سرنوشت وفا کند.»(۶)

َ کتابخانه مراغه با ۴۰۰۰ هزار کتاب

از کارهای بزرگ دیگر خواجه این است که در محل رصد مراغه کتابخانه بزرگی احداث کرد و بنا به فرمان هولاکو کتابهای نفیس و سودمند بسیاری که از بغداد و دمشق و موصل و خراسان غارت شده است بود و در کار رصد خواجه هم مورد نیاز بود به آن کتابخانه آورده شد. خود خواجه مأمورانی به اطراف بلاد می فرستاد که هر جا کتب علمی بیابند خریداری کنند و جهت او بفرستند و خود هر کجا به کتاب بافایده و نفیسی برمی خورد و در مسافرتها به نظرش می رسید همه را می خرید و در این کار چنان تلاش داشت که به عقیده بعضی از مورخان چهارصد هزار = ۰۰۰,۴۰۰ کتاب در کتابخانه مراغه گردآمده بود.(۷)

َ وزارت خواجه نصیرالدین

گذشته از احترام و عزتی که خواجه در دستگاه ایلخانی داشت، به نظر بعضی از مورخان خواجه وزارت هولاکو را نیز به عهده داشته هست، خوانساری در روضات الجنات و «ابن شاکر» در فوات الوفیات به این امر تصریح کرده اند، سبکی نیز در طبقات الشافیة همین قول را آورده هست. ولیکن همه وزارت او را مطلق نمی دانند بلکه می گویند: خواجه، وزارت هولاکو را داشت بدون اینکه دخالتی در اموال بکند، ولیکن چنان عقل او را ربوده بود و بر او مسلط شده است که هولاکو سوار نمی شد و مسافرت نمی کرد و دست به کاری نمی زد مگر هنگامی که که خواجه تعیین می کرد…»(۸) و این قول به نظر درست تر می آید چه به آنکه خواجه در پیش هولاکو مقرب تر از همه بوده و عظمت و احترام فوق العاده داشته از هیچ مأخذی به صراحت برنمی آید که او وزارت هولاکو را به آن معنی که در خرج و دخل و عزل و راه اندازی مستقیماً دستی داشت باشد پذیرفته باشد بلکه اگر در اموری از او مشورت می درخواست کردند آنچه موافق مصلحت بوده اظهار می داشت و با فراست و کیاستی که داشت در حل و فصل امور هولاکو را یاری می کرد و زیاد اوقات خویش را به کار ترجمه و تألیف و تصنیف کتب و افاده طالبان می گذرانید.

بعضی از مورخان که وزارت خواجه را مطلق و مسلم پنداشته اند، شاید از این راه بوده که دیده اند، ایلخان مغول تمام اوقاف ممالک پهناور اسلام را در اختیار او گذارده بود تا ده یک آن را صرف مخارج و لوازم رصد و ساختن رصدخانه کند. به هر حال اگر خواجه در دربار ایلخان مذکور سمت رسمی وزارت نداشته در عمل از همه وزیران اقتدار و سیطره و جبروت زیاد داشته است.

َ مذهب خواجه و دشمن های او

دانشمندان و اصحاب تاریخ شک ندارند در اینکه خواجه شیعی مذهب بوده است و زیاد بر این اند که دوازده امامی بوده است و در اغلب کتابهای کلامی خود به دوازده امام و وجوب عصمت آنها اشارت داد.(۹)

و همو رسالات خاص ای در این باره پرداخته که از آن جمله رسالة الفرقة الناجیة و رسالة فی حصر الحق بمقالة الامامیة که به فارسی نگاشته است و نیز کتاب الاثنی عشریة و رسالة فی الامامة را می توان نام برد.(۱۰)

در شرح حال او دیدیم که او فقه را نزد چند تن از فقیهان شیعه خواند که معین الدین مصری (در گذشته ۶۲۹ ه’ ق) و کمال الدین میثم بحرانی (در گذشته ۶۴۸ ه’.ق) از آن جمله اند. نیز چون به بغداد می خواست رفتن، در مجلس مدیر فقهای شیعه یعنی، نجم الدین معروف به محقق حلی (در گذشته ۶۷۶ ه’.ق) صاحب کتاب شرایع الاسلام حاضر شد و او را گرامی داشت و در مبحث تیاسر که در بیان قبله اهل عراق است با او بحث کرد و پرسشهایی انجام داد.

خواجه تنها از نظر اعتقاد شیعی نبود، بلکه در عمل هم به روح تشیع پای بند بود و در ضمن اشعاری که از او نقل شده، شعری به چشم می خورد که مضمونش این است:

«اگر کسی تمام صالحات را انجام دهد و همه پیامبران مرسل و اولیأ را دوست بدارد، همواره بدون ملامت روزه بگیرد و شبها را به قصد عبادت نخوابد و به هیچکس آسیبی نرساند و تمام یتیمان را لباس دیبا بپوشاند و آنان را نان و عسل بدهد و در میان مردم به نیکی به سر برد و از گناه و لغزش برکنار بماند، روز حشر به هیچ روی سودی نبرد، اگر دوستدار علی نباشد.»

روی این اصل، گروهی از عالمانِ اهل سنت و بعضی مورخان بر این رفته اند که چون خواجه شیعی متعصب بوده و خلفای عباسی را غاصب خلافت آل علی می دانسته از این رو، ایلخان مغول را بگرفتن بغداد و کشتن خلیفه برانگیخته است و بعضی از علمأ سنی، به خاص حنبلیان، در بدگویی از خواجه کار را به وقاحت و بی ادبی رسانده اند. ابن تیمیه حنبلی (در گذشته ۷۲۸ ه’.ق) رساله ای در رد نصیریه که – فرقه ای از غلاة شیعه و از پیروان «محمدبن نصیر نُمَیری» هستند- نوشته، می گوید: «… قوم مغول وارد بلاد اسلام شدند و خلیفه را کشتند و این کار جز به یاری و معاونت این گروه صورت نگرفت، لیکن مرجع و مقتدای آنها نصیرالدین طوسی بود که در الموت وزارت ملاحده را داشت و همو بود که هولاکو را به کشتن خلیفه اسلام واداشت… ظاهر مذهب این گروه رفض و باطنش کفر صریح است.»

از کارهای بزرگ دیگر خواجه این است که در محل رصد مراغه کتابخانه بزرگی احداث کرد

َ خواجه نصیر؛ ملحد ملاحده!

ابن قیم (در گذشته ۷۵۱ ه’.ق) که شاگرد ابن تیمیه بود، دشمنی و عناد با خواجه را به مرز وقاحت رسانیده و راجع به آن بزرگوار از هیچ افترایی پروا نکرده هست. می گوید:

«… چون نوبت به یاور شرک و کفر و وزیر ملحد ملاحده نصیر طوسی رسید که وزارت هولاکو یافته بود، خویش را از پیروی رسول و اهل دین او بر کنار داشت و آنان را عرضه تیغ گردانید تا از ملحدان اسماعیلی خلاص گشت و همو بود که خلیفه و قضاة و فقیهان و محدثان را به قتل رسانید و فیلسوفان را زنده نگاه داشت که برادران او بودند و منجمان و محیط زیست شناسان و جاودان را گرامی داشت و اوقاف و مدارس و مساجد و اسلام و مواجب آنها را فسخ کرد و مخصوص خود و یارانش کرد. او در کتابهای خود قدم عالم و بطلان معاد و انکار صفات پروردگار جهانیان را، از علم و قدرت و حیات و سمع و بصر… نصرت کرد و گفت: خدا نه در داخل عالم است و نه در خارج آن و بالای عرش پروردگاری نیست که پرستیده شود… جهت ملاحده مدارس ساخت و خواست تا «اشارات» امام ملحدان ابن سینا را جای قرآن قرار دهد! ولیکن نتوانست و گفت: این قرآن فواید است و آن قرآن عوام است و همو خواست تا نماز را عوض کردن دهد و به دو نماز بازگرداند. ولیکن این کار را هم نتوانست؛ در آخر کار جادویی بیاموخت و خود ساحر شد و بتان را عبادت می کرد…!. شهرستانی در کتاب المصارعه با ابن سینا گلاویز شد و قول او را راجع به قدم عالم و انکار معاد جسمانی و نفی علم پروردگار و قدرت او و بعضی پرسشها دیگر ابطال کرد، این نصیرالحاد به یاری ابن سینا برخاست و کتاب شهرستانی را نقض کرد و کتابی پرداخت به نام مصارعة المصارعة ما هر دو کتاب را دیدیم، نصیر طوسی در آنجا این اصل را تأیید می کرد که خدا آسمانها و زمین را در شش روز نیافرید و او چیزی نمی داند و به قدرت و اختیار خویش کاری نمی دهد و مردگان از گور برنمی خیزند…»

سبکی در یک جا همین نظر را در مورد خواجه ابراز داشته و سپس می گوید:

«به هولاکو گفته شد که اگر خون این خلیفه ریخته شود دنیا به شیون و زاری برخیزند و باعث خراب دیار تو می شود، چه پسر عموی رسول و خلیفه خدا در زمین هست. بعد شیطان مبین نصیرالدین طوسی حکیم برخاست و گفت: کشته می شود به نحوی که خونش بر زمین ریخته نشود! و این نصیرالدین سخت ترین مردم بر مسلمانان بود! بعد خلیفه را در نمد پیچیدند و لگدمالش کردند تا جان داد.»

َ سرزنشهای شیخ مرتضی انصاری

از مخالفان دیگر خواجه یکی دیگر شیخ مرتضی انصاری (در گذشته ۱۲۸۱ ه’.ق) است که در کتاب مکاسب ضمن بحث فقهی داستانی از یک آسیابان و خواجه نقل می کند و در آخر از زبان خواجه نقل می کند که وی چون جهل خویش را دریافت کتاب خود را ورق ورق به آب شست! و اینکه خلاصه آن داستان:

«وقتی خواجه از شهری به شهری سفر می کرد و یکی دو کتاب از آن خود و دیگران را که در نجوم و هیئت و ریاضی نوشته اند، با اسطرلاب خود همراه داشت. هنگامی که غروب به آسیابی رسید. فصل بهار بود و هوا خوش و ملایم. کیسه ای را که همراه داشت در کنار آسیا بر زمین نهاد و جایی پهن کرد تا بخوابد. در همین حال آسیابان سالخورده ای از آسیا بیرون آمد و چون خواجه را دید، بعد از سلام رو به خواجه کرد و گفت:

– گمان دارم که امشب باران می آید؛ از این رو، بهتر این است که تو کیسه و باروبنه خود به درون آسیا بکشی و شب ایمن بخسبی.

خواجه از آسیابان سپاسگزاری کرد و گفت: هوای بیرون دلکش است و با این حال، خوابیدن در آسیا و شنیدن صدای یکنواخت آن روا نیست، من همین بیرون می خوابم.

پیرمرد دوباره گفت:

من یقین دارم که امشب باران خواهد آمد و تو نیمه شب به آسیا پناهنده خواهی شد و چون من در را استوار بسته ام و گوشم نیز سنگین هست، تو نخواهی توانست به اندرون بیایی.

خواجه به پشت گرمی دانش خود، اسطرلاب بیرون کشید و در اختران خیره شد و تقویم را دید و دریافت که هیچ کدام دلالت ندارد بر اینکه آن شب بارانی بیاید. از پیرمرد عذر خواست و پیر هم دیگر اصراری نکرد و به آسیا رفت و در را استوار ببست.

پاسی از شب نگذشته بود که آسمان دگرگون شد و ابرها پدید آمد و بارانی سخت تند باریدن گرفت. خواجه بی درنگ خود را به آسیا رسانید و هر چه به در زد جوابی نشنید. تا پگاه زیر باران و سرما ماند. صبحگاهان چون پیرمرد در آسیا بگشاد و بیرون آمد و خواجه را باران زده دید خندید و گفت: ای جوان، به سخن من گوش فراندادی و اینک پاداش خود را دریافتی!

خواجه گفت: ای پیر گرامی، من بر پایه دانشها و آزمونهای خود گمان می بردم که بارانی نمی آید. ولی اکنون پرسشی دارم و این است که: تو از کجا فهمیدی که باران خواهد آمد؟ پیرمرد گفت: من سگی دارم که هر وقت زوزه کنان وارد آسیا شود، بعد از آن باران بیاید…

با همه این تفاصیل و اتهامات، اینکه خلیفه به جنبش خواجه کشته شده است باشد، اصلاً معلوم نیست. وآنگهی سخنان ابن قیم و دیگران، به خاص در مورد فلسفه خواجه و عقاید او بسیار دور از واقع و کودکانه بل جاهلانه است.

آری خواجه در ترویج مذهب شیعه اهتمامی تمام داشت و در بزرگداشت عالمان شیعی و سنی، من جمله ابن الی الحدید (در گذشته ۶۵۵ ه’.ق) و برادرش و نیز بسیاری از دانشمندان با دل و جان می کوشید ولیکن فرسنگها از تعصبات خشک و سبک مغزی دور بود و تا می توانست با ارباب تمام مذاهب به مهربانی و دوستی واکنش‌ها می کرد و بنابراین اگر به تهمت و افترأ او را دشمن اسلام بخوانیم و از نادانی، کشته شدن مردم مسلمان را به فرمان هولاکو از ناحیه او بدانیم، از انصاف دور شده است ایم.

َ اخلاق و متانت خواجه نصیر؛ تجلیل علامه حلی

خواجه مردی حکیم و سیاستمدار بوده و از فواید این دو حالت زیاد آن است که شخص انسانی شکیبا و بردبار می شود و به هر بادی از جای نمی جنبد.

علامه حلی در حق او می گوید که خواجه «در اخلاق شریف ترین کسی است که ما تا حال دیده ایم…» و ابن شاکر راجع به او گوید «خواجه سخت نیک منظر و خوش رو و کریم و سخی و حلیم و خوش معاشرت و زیرک و هشیار بود و یکی از داهیان وقت به شمار می رفت و آورده اند که شخصی به خدمت خواجه آمد و نوشته ای از آن دیگری به خواجه داد که در آن به خواجه بسیار ناسزا گفته و دشنام داده بود و او را کلب بن کلب خطاب کرده بود. خواجه به زبانی نرم و لطف آمیز در جواب او نوشت: و ولی اینها که نوشته ای درست نیست چه سگ در زمره چهارپایان است و عوعو می کند و پوست او پوشیده از پشم است و ناخنی دراز دارد و این صفتها در من نیست و به خلاف او قامت من راست و تنم بی موی و ناخنم پهن هست. من گویا و خندانم و فصول و خواصی که مراست غیر آن فصول و خواصی است که سگ دارد و آنچه در من است در او نیست و تمام عیوبی را که صاحب نامه ذکر کرده بود، بدین سان جواب گفت بدون آنکه کلمه ای درشت و زشت بنویسد و یا بگوید…»

و همو گوید «خواجه با تقرب و مکانتی که پیش هولاکو داشت، از منافع مسلمانان به خاص شیعیان و علویان و حکمت دانان و غیر ایشان نگاهبانی می کرد و به آنها احسان و نیکی می کرد و در ابقأ آنها در شغلشان کوشا بود و می کوشید که وجوه اوقاف را در محل مهم صرف کنند و با وجود همه اینها، شخصی متواضع و فروتن و گشاده رو و نیکو معاشرت بود.» اغلب مورخان و اصحاب رجال در حق او و اخلاق او به همین سان سخن گفته اند.

َ تسامح و سعه صدر خواجه نصیر

خواجه شخصی با تسامح و با وسعت مشرب بود و دانشمندان و عالمان را از هر طبقه و هر مذهبی که بودند بزرگ می داشت و در این میان به تصوف و صوفیان راستین توجه مخصوص داشت و با توجه به کتابهایی که نوشته معلوم می شود که خود او نیز در این ره قدمی راسخ داشته هست. در نمط نهم «شرح اشارات»، یعنی «مقامات العارفین» و رساله نفیس «اوصاف الاشراف» چنان سخنان صوفیان را بیان می کند که گویی خود او سالک راه طریقت بوده هست. او در این کتاب دوم بعضی اتهامات ناروا و جاهلانه را که بر صوفیان بسته اند کشف می کند و در باب توحید و اتحاد سخنان لطیف می گوید و دعاوی منصور حلاج و بعضی دیگر از صوفیان را به روشی درست تفسیر می کند. ولیکن به صوفی نمایان و قلندران بیکاره اعتقادی نداشته و آنان را سربار جامعه می دانسته هست. «گویند هنگامی که در برابر سلطان [هولاکو] گروهی از فقیران قلندریه پیدا شدند. سلطان از خواجه پرسید: اینها چه کسانند؟ خواجه جواب گفت: گروهی زاید و بیهوده اند، بر فور سلطان دستور داد که همه را نابود کردند. کسی را خواجه پرسید مقصود تو از این بیان چه بود؟ گفت: مردم چهار طبقه بیش نیستند: جمعی امیر و وزیر و کسان سلطانند از لشکری و کشوری، دو دیگر بازرگانان و تجارند، سه دیگر پیشه وران و صنعتگران اند و آخرین گروه برزگران و دهقانانند و آن کس که از زمره این چهار گروه نباشد سربار مردم و در دنیا زیاده است.»

خواجه نصیرالدین طوسی مردی حکیم و سیاستمدار بود

َ آثار خواجه نصیر

خواجه در زیاد دانشهای متداول سرنوشت خویش به خاص فقه و حکمت و کلام و منطق و ریاضیات و فلک و نجوم و اخلاق و بعضی دیگر مهارت شایان داشت و در اغلب این رشته ها تألیفات ارزنده نفیس دارد.

فهرست آثار مهم خواجه در «فوات الوفیات» ابن شاکر کتبی (در گذشته ۷۶۲ ه’.ق) و روضات الجنات خوانساری و از همه دقیق تر در آثار مهم خواجه را که به نحوی از انحأ مورد دقت و نظر اهل فن بوده نام می بریم و راجع به آنها سخن می گوییم:

۱- تجریدالاعتقاد، در علم کلام و آن کتاب در این عنوان از کتابهای دقیق و استوار است و مورد عنایت بسیاری از دانشمندان بوده و بر آن شرح کرده اند یا تعلق زده اند. بااهمیت ترین شرحهای این کتاب از آن علامه حلی، حکیم قوشچی و عبدالقادر لاهیجی هست، این شرحها اغلب با اصل چاپ شده است است و شرح علامه به سال ۱۳۵۳ هجری در صیدا در مکتبه عرفان چاپ شد و نام آن کشف المرد است و همین شرح نزدیک ترین تفسیری است به مقاصد خواجه طوسی که علامه حلی نوشته است.

۲- شرح اشارات، ابن سینا در فلسفه، این شرح با شرح فخر رازی بر اشارات به سال ۱۳۲۵ هجری در مصر مطبعه خیریه چاپ شد و اخیراً دکتر سلیمان دنیا اشارات را در مصر تنها با شرح خواجه و با دقت و حواشی سودمند چاپ کرد. خواجه در این کتاب بسیاری از غلط های و نقضهای نابه جای امام را بر شیخ الرئیس جواب گفته ولیکن به هیچ روی از طریق ادب بیرون نرفته و از او به عنوان شارح فاضل یاد کرده هست. جهت شرح زیاد در این باره به ترجمه امام فخر رازی نگاه کنید.

۳- التذکرة فی علم الهیاة، و آن کتاب مختصری است که جامع پرسشها این فن است و مشمول بر چهار باب هست، این کتاب مایه اعجاب دانشمندان گشته و بر آن شده است اند که آن را شرح کنند و بر آن تعلیق زنند. از شارحان این کتاب چند تن نام می بریم:

۱) نظام الدین نیشابوری معروف به نظام اعرج، که شرح او توضیح التذکره نام دارد.

۲) شرح سیدالشریف علی بن محمدالجرجانی (در گذشته ۸۱۶ ه’.ق)

۳) شرح شمس الدین محمدبن احمد خفری (وفات ۹۶۰ ه’.ق) که از شاگردان صدرالدین محمد دشتکی هست، این شرح التکمة فی شرح التذکرة نام دارد، که در سال ۸۳۲ آخر یافته است.

۴) قطب الدین محمود بن مسعود شیرازی (در گذشته ۷۱۰ ه’.ق) شاگرد بزرگوار خواجه، که شرح او التحفة الشاهیة نام دارد.

۴- بیست باب، که در اسطرلاب است و گویند: این کتاب از اسطرلاب اسماعیلیان هست، که خواجه زمانی که در قرب آنها بود، تألیف کرد و از جمله غنایمی بود که از اسماعیلیان گرفته شد و عطا ملک جوینی بر آن دست یافت.

این کتاب در مراسم خوش حالی یادبود خواجه در دانشگاه پایتخت کشور عزیزمان ایران چاپ شد و بر آن چند شرح نوشته اند که از بااهمیت ترین آنها شرح دو تن معروف تر است:

۱) شرح نظام الدین بن حبیب الله الحسینی، که آن را به زبان فارسی در سال ۸۷۳ هجری به آخر آورد.

۲) شرح شیخ عبدالعلی بن محمد بن حسن البیرجندی (در گذشته ۹۳۴ ه’.ق) که آن را به سال ۸۹۳ تألیف کرد.

۵- تحریر اقلیدس، در اصول هندسه و حساب، خواجه از تألیف این کتاب در ۲۲ شعبان سال ۶۴۶ فراغ یافت. این کتاب، از کتابهای پرارج خواجه است و متجاوز از یازده شرح بر آن نوشته اند که بااهمیت ترین آنها شرح سید شریف جرجانی و قاضی زاده رومی هست، خواجه در شروع این کتاب گوید «… تحریر این کتاب را بعد از تحریر مجسطی شروع کردم».

۶- تحریر اکرمانالاوس، حاوی سه مقالت هست؛ مقاله نخستین مشمول بر سی شکل و مقاله دوم مشمول بر هیجده شکل و مقاله سوم مشمول بر ۱۲ شکل است.

خواجه از تألیف این کتاب در ۲۱ شعبان سال ۶۶۳ فارغ شده است است.

۷- تحریر المجسطی، اصل کتاب از آن بطلمیوس است که در هیئت و علم فلک و حرکات نجوم پرداخته و خواجه این کتاب را جهت حسام الدین حسن بن محمد سیواسی تحریر کرده است و در ۵ شوال سال ۶۴۴ هجری تمام کرده هست. این کتاب را هم گروهی از دانشمندان شرح کرده اند ازجمله شمس الدین محمد سمرقندی و نظام الدین اعرج نیشابوری را می توان نام برد.

۸- زیج ایلخانی، فارسی است و این همان زیجی است که حاصل رصد مراغه به دستور هولاکو بنا شده است بود در آن آورده است و پیش از این راجع به آن صحبت کردیم. خواجه در مقدمه این کتاب گوید: «… هولاکو خان همدان را قهر کرد و بغداد بگرفت و خلیفه را برداشت، تا حدود مصر بگرفت و کسانی که یاغی بودند نیست کرد و بازیگران و صورت های معروف را در همه انواع بنواخت و بفرمود تا هنرهای خویش و رسمهای نیکو نهادند و من بنده نصیر را که از طوسم و به ولایت همدان افتاده بودم، از آنجا بیرون آورد و رصد ستارگان فرمود و حکما را که فن رصد می دانستند چون: مؤ یدالدین العرضی که به دمشق بود و فخرالدین مراغی که به موصل بود و فخر خلاصی که به تفلیس بود و نجم الدین دبیران که به قزوین بود، بفرمود تا از آن ولایتها بطلبند و زمین مراغه رصد را اختیار کردند و بفرمود تا کتابها از بغداد و شام و موصل و خراسان بیاوردند، تقریر چنان کرد که منگوی از میان برخاست و بعد از آن رصد ستارگان تمام شد…».

این کتاب چهار مقاله دارد:

۱) در تواریخ؛ ۲) در سیر کواکب؛ ۳) در اوقات طالع؛ ۴) در باقی اعمال نجوم.

بر این زیج چند شرح معتبر نوشته شده است است که بهتر از همه شرح این چند نفر است:

۱- زیج شاهی(۱۱) که آن را علیشاه بن محمد بن القاسم خوارزمی معروف به علأالمنجم نوشته که به فارسی و مختصر هست. مؤ لف این کتاب را (عمدة الایلخانیه) نام داده و آن را جهت محمد بن احمد التبریزی وزیر تألیف کرده است.

۲- شرح حسن بن محمد نیشابوری قمی معروف به نظام اعرج و آن شرحی فارسی است که کشف الحقایق نام دارد.(۱۲)

۳- شرح غیاث الدین جمشید بن مسعود کاشانی بنام زیج خاقانی. شارح گوید: این کتاب را در تکمیل زیج ایلخانی پرداختم و همه آنچه را که از اعمال منجمان استنباط کرده بودم و در هیچ زیج دیگر نیامده، با براهین در آن گرد آوردم.(۱۳)

۹- اخلاق ناصری، خواجه این کتاب را به امیر قهستان، ناصرالدین عبدالرحیم محتشم تألیف کرد، چه او از خواجه خواست تا کتاب الطهاره ابن مسکویه را به پارسی ترجمه کند و چون این کتاب فاقد دو قسم و تدبیر منزل بود خواجه این دو باب را خود بر آن افزود. خواجه این کتاب را به دو پادشاه تقدیم کرده هست؛ نخست همان ناصرالدین محتشم که نام او را در مقدمه آورده و او را ملک الملوک العرب و العجم خسرو دنیا و شهریار کشور عزیزمان ایران خوانده هست. ولیکن بعد از آنکه به بهانه نامه نگاری خواجه با خلیفه، او را مغضوب داشته و به دژ اسماعیلیان تبعید نموده بود و (پس از آنکه محتشم و گرفتار خان مغول گشته)، خواجه آن مقدمه را بدل نموده و جهت آن مقدمه ای دیگر پرداخته به هر حال درک عمیق تر ریشه های تصمیمات خواجه نصیر، خود نیازمند پژوهشهای جامع تری است که امیدواریم دانشجویان بر آن کمر همت بربندند.

به هر حال این کتاب اخلاق ناصری از پرمایه ترین کتب فارسی است که در علم اخلاق و حکمت علمی نوشته شده. رئوس پرسشها و مطالب این علم را که حکیمان بزرگ راجع به هر سه قسمت تهذیب اخلاق و تدبیر و منزل و سیاست مدن در تألیفات خویش نوشته اند خواجه در این کتاب جمع کرده و در قسمت مبادی این کتاب هم آنچه از پرسشها فلسفه شرقی جهت فهم مطالب مورد نیاز بوده با عالی ترین اسلوب و نیکوترین طرزی نگاشته است.

۱۰- اوصاف الاشراف، رساله کوچکی است از خواجه در سیر و سلوک و اخلاق صوفیان که بعد از اخلاق ناصری تألیف کرده هست. خواجه این کتاب را به خواهش شمس الدین محمد جوینی وزیر پرداخته و آن را بر شش باب قرار داده هست. این کتاب را «رکن الدین، محمد بن علی الجرجانی» به تازی درآورده هست. این کتاب مکرر چاپ شده است است.

۱۱- الادب الوجیز للولدالصغیر، اصل این کتاب از عبدالله بن المقفع (کشته ۱۴۲ ه’.ق) است و خواجه این رساله را به دستور مخدوم نخستین خود ناصرالدین محتشم قهستان به فارسی درآورده هست. خواجه این رساله را مطابق روش ابوالمعانی نصرالله منشی در ترجمه کلیله و دمنه و بهأالدین محمدبن حسن بن اسفندیار کاتب در ترجمه نامه تنسر به آیات و شعرهای عربی و فارسی مزین ساخته است و مثل دو مترجم مذکور جهت آنکه نگاشته خود را به زبان ادبی انشأ کند مطالب اصل کتاب را گرفته و آن را با زوایدی آزادانه در قالب فارسی ریخته است.

۱۲- جواهرالفرایض، که بعضی آن را الفرایض النصیریة علی مذهب اهل البیته خوانده اند، رساله مختصر و جامعی است در اصول علم فرایض و مواریث و گویا این تنها کتابی است که خواجه در فقه نوشته و از او باقی هست. در این کتاب خواجه از کتاب تحریر استاد خویش معین الدین سالم بن بردران مصری نقل می کند.

۱۳- اساس الاقتباس، این کتاب در فن منطق است و بعد از منطق شفای ابن سینا بزرگ ترین و بااهمیت ترین کتابی است که در این علم تألیف شده است هست. کتاب مذکور نه مقاله دارد و هر مقاله، خود به چند فن و هر فن و به چند فصل منقسم می شود بدین قرار:

مقاله اولی- در مدخل منطق که آن را به یونانی ایساغوجی گویند.

مقاله دوم- در مقولات عشر و آن را به یونانی قاطیغوریاس نامند.

مقاله سوم- در اقوال جازمه که آن را به یونانی باری ارمیناس گویند.

مقاله چهارم- در علم قیاس که آن را به یونانی آنالوطیقای اول نامند.

مقاله پنجم- در برهان که آن را به یونانی آنالوطیقای دوم نامند.

مقاله ششم- در جدل که آن را به یونانی طوبیقا خوانند.

مقاله هفتم- در مغالطه که آن را به یونانی سوفسطیقا نامند.

مقاله هشتم- در خطابه که آن را به یونانی ریطوریقا خوانند.

مقاله نهم- در شعر و آن را به یونانی بوطیقا نامند.

این کتاب را خواجه به سال ۶۴۲ تألیف کرد و آقای مدرس رضوی آن را در سال ۱۳۲۶ در جزو انتشارات دانشگاه پایتخت کشور عزیزمان ایران چاپ کرده هست. گفتنی است که برخی، تعداد آثار خواجه را از کتاب و رساله به ۱۶۸ عدد نیز رسانده اند.

َ آرای فلسفی خواجه نصیر

کاری که خواجه در استوار کردن مبانی فلسفه مشأ کرد از همه کارهای او بهتر بود، به خاص جهت گروهی که ارسطو را استاد مسلم و حقایق عالم را با فلسفه او بیان شده است می پنداشتند.

حکیمان اسلام، غالباً اقوال ارسطو و افلاطون را مانند اصل ثابت علمی می پذیرفتند و اشتباه و اشتباه و اختلاف آنها را، از شدت اعتقاد تأویل می کردند. گفتار ابونصر فارابی در مقدمه الجمع بین الرایین و دفاع سخت ابن سینا از تعلیمات و آرأ ارسطو در کتب خود به خصوص کتاب شفأ نمودار این حسن اعتقاد و تعصب هست. دیگران نیز عقیده ای نزدیک بدین دو تن داشتند تا بدانجا که جهت متأخران، حقی در اصابت واقع و یافتن مطلبی اضافه بر آنچه حکیمان یونان گفته بودند، قائل نمی شدند.

در این میان اشخاصی از قبیل ابوبکر محمدبن زکریای رازی (در گذشته ۳۱۳-۲۰ ه’.ق) و ابوریحان محمدبن احمد بیرونی (در گذشته ۴۴۰ ه’.ق) هم گاهی پدید می آمدند که خود دارای افکار تازه بودند و به دیگران نیز حق می دادند که آرأ یونانیان را باطل کنند و بر آن توصیه ای بیفزایند. مناظرات رازی با ابوحاتم محمدبن حمدان رازی (در گذشته ۳۲۲ ه’.ق) حاکی از وسعت نظر پسر زکریا و جمود فکر ابوحاتم رازی است.

بعد از انتشار کتب ابن سینا و شهرت و آوازه شگرف او در سده پنجم، حکیمان اسلام با نوعی از تعصب، کتب او را درس می دادند و راستی آنکه فلسفه به جای تحقیق در رازها آفرینش نزد بسیاری از حکمت پژوهان، عبارت شده است بود از بحث در اقوال ابن سینا و تدریس کتب او. چنان که جمعی به دفاع از ابن سینا می پرداختند و بعضی نیز سخنان وی را رد می کردند. ابوحامد غزالی در مقدمه تهافت الفلاسفه گفته است که: هرگاه ما بطلان نظر فارابی را و ابن سینا را ثابت کنیم، در نتیجه، بطلان اصول فیلسوفان مقرر خواهد گشت. عمر خیام از هواخواهان ابن سینا بود و در این باره اصرار می ورزید.

فخرالدین محمد بن عمر رازی (در گذشته ۶۰۶ ه’.ق) مشهور به فخر رازی که در جدل و علوم نظری سخت نیرومند پایه بود و در بحث تا بدان مایه گستاخ بود که بعد از نقل حدیث و روایت از حضرت رسول اکرم می گفت: محمد تازی چنین گفت و محمد رازی چنین می گوید، بر گفته های پیشینیان خاصه، ابن سینا اعتراضات و شکوک گوناگون وارد ساخت. شاگردان و پروردگان مکتب وی از قبیل: شمس الدین عبدالحمیدبن خسرو شاهی (در گذشته شوال ۶۵۲ ه’.ق) و شمس الدین احمدبن الخلیل الخویی (در گذشته ۶۳۷ ه’.ق) و افضل الدین محمد بن ناماور خونجی (در گذشته ۶۴۶ ه’.ق) و تاج الدین محمد بن الحسین الاُرمَوِ ی (در گذشته ۶۵۴ ه’.ق) و اثیرالدین مفضل بن عمر ابهری (در گذشته ۶۶۰-۳ ه’.ق) در بلاد روم و سوریه و عراق پراگنده شدند و تعلیمات استاد خود را منتشر ساختند و بیش از پیش در سست کردن عقاید مشائیان به خاص شیخ مدیر کوشیدند. تا اینکه خواجه نصیر محمدبن حسن طوسی (در گذشته ۶۷۲ ه’.ق) به دفاع از ابن سینا برخاست و شکوک و ایرادهای فخرالدین رازی و شاگردان او را با دلیلهای استوار و تقریری حکیمانه رد کرد چندان که طریقه ابن سینا بار دیگر سمت قبول یافت و بر جای محکم خود نشست.

از این مقدمه کلی چند مطلب مهم می توان فهمید:

نخست اینکه: سیر فلسفه ابن سینا تا وقت خواجه چه بوده است.

دوم اینکه: خواجه با تمام نیرومند در تشیید بنیان حکمت ابن سینا کوشیده است.

حتی گاهی عقاید مشائیان را تزییف و بعضی اوقات سخنان ابوالبرکات بغدادی (در گذشته ۵۴۷ ه’.ق) صاحب المعتبر و شیخ اشراق (در گذشته ۵۸۷ ه’.ق) را بر آرأ شیخ مدیر ترجیح داده و بهتر دانسته است.

َ شماری از عقاید خواجه

گفتنی است که افکار تازه و عقاید مهم خواجه زیاد در کتاب تجرید العقاید به چشم می خورد و خود در شروع این کتاب می گوید: «… من این کتاب را بر عالی ترین روش ترتیب و تنظیم کردم و آنچه را که با علت برایم ثابت گشته و اعتقاد خود قرارش داده ام در این کتاب گنجانیده ام…»

۱- گروهی از متکلمان و حکیمان وجود و عدم را تعریف به حد و رسم کنند. متکلمان گویند: موجود چیزی است که ثابت العین باشد و معدوم آن است که منفی العین باشد. حکیمان گویند: موجود آن است که بتوان از او خبری داد و معدوم آن است که نتوان از او خبر داد. خواجه گوید: این تعریفها همه فاسد است و نادرست چه مشمول بر دور می شوند لیکن «ثابت» مترادف «موجود» و «منفی» مترادف «معدوم» است سپس گوید که: مراد از تعریف وجود، شرح و تعریف لفظ است و تبدیل لفظی به لفظ دیگر که روشن تر و واضح تر از اولی است و این از آن روست که چیزی آشنا تر و عام تر از وجود نیست تا بتوان آن را وسیله تحدید و تعریف وجود دانست و نظیر این قول است سخن حاجی سبزواری در اول منظومه حکمت:

معرف الوجود شرح الاسم /ولیس بالحد ولا بالرسم

مفهومه من اعرف الاشیأ/و کنهه فی غایة الخفأ

و شیخ مدیر در کتاب نجاة گوید: «وجود جز به شرح اسم قابل تعریف نیست، چه او مبدأ و پایه همه شرحهاست، بعد شرحی نتواند داشت، ولیکن صورت آن – بدون آنکه واسطه ای داشته باشد – در ذهن هست.»

۲- خواجه در شرح اشارات، نمط هفتم، راجع به علم خدا با شیخ مدیر مخالفت کرده و می گوید: «اگر جز این بود که در شروع این کتاب با خویشتن شرط کردم که هر جا عقیده خود را با نظر شیخ مخالف دیدم آن را ذکر نکنم راه گریز از این مضایق و تنگیها و غیر آن را بیان می کردم. ولیکن باید به شرط وفا کرد. با وجود این از دل خویش رخصت نمی یابم که در این باره اصلاً به چیزی اشاره نکنم. از این رو در اینجا اشارتی کوتاه می کنم، جهت کسی که طالب آن هست. اینک گوییم: اگر گفتار شیخ را در این باب که گوید: «علم باری تعالی به حصول صور در ذات او حاصل می گردد»، پذیرفتن اشتباهات زیر مورد نیاز می آید:

نخست اینکه: ذات واحد بسیط، فاعلی و قابل آن صورتها می شود، این امر مستلزم پدید آمدن ترکیب در ذات خدا می گردد؛

دوم اینکه: ذات واجب محل به صفات زاید غیراضافی و غیرسلبی متصف می گردد در حالی که بطلان صفات حقیقی جهت ذات واجب ثابت است.

سوم اینکه: ذات واجب محل معلومات ممکن و متکثر می شود.

و بالاتر از همه در این صورت، باید معلول اول ذات باری، مباین خود او نباشد، بلکه قائم به ذات او باشد و باری تعالی چیزی مباین ذات خویش نیافریده باشد چه بر این تقدیر معلول اول تصورات ذهنی یا صور علمیه خواهد بود نه موجودات و اعیان خارجی، در حالی که عدم تباین معلول نخستین با ذات باری خلاف آن چیزی است که حکیمان و فیلسوفان پیشین بدان رفته و مقرر کرده اند. سپس قول افلاطون را آورده که گوید: صور معقول قائم به ذات باری هستند و گویی در این را عقیده شیخ اشراق را که «علم خدا را حضوری می داند.» پسندیده است ولیکن از او در «شرح اشارات» نامی نمی برد.

۳- به نظر خواجه اتصاف ذات باری به علیت در حق او نقص هست، لیکن این امر موجب می شود که او باعث موجب باشد نه باعث مختار و نیز خصوصیت یا حیثیتی که در وقت ایجاد معلول همراه اوست، در قدمت، با او انباز باشد و این صورتی از شرک است.

از این رو خواجه «علیت» را صفتی از «امر» خدا که در قرآن آمده قرار می دهد؛ «و ما امرناالاواحد کلمح البصر» و نیز: «انما امره اذا ارادشیئا أن یقول له کن فیکون.» و از این راه است که خواجه به توحید صرف و تنزیه محض می رسد.

۴- خواجه در حقیقت مکان نیز با شیخ اختلاف داشته و رأی او را نپسندیده هست. می دانید که افلاطون و زیاد اشراقیان گویند: مکان، بعد مساوی با بعد متمکن است و مراد از متمکن چیزی است که در مکان جای می گیرد.

ارسطو و زیاد مشائیان ازجمله ابن سینا گویند: مکان سطح باطن جسم حاوی است که با سطح ظاهر جسم محوی مماس باشد.

خواجه در کتاب صراحةً می گوید: «معقول آن است که مکان بعد مساوی با بعد متمکن است و امارت و دلایل با آن سازگارتر است.(۱۴») و علت بر این قول آن است که معقول از مکان، بعد داشتن است لیکن هرگاه کوزه ای تهی از آب فرض کنیم تصور ابعادی می کنیم که جرم کوزه را احاطه کند، به نحوی که اگر پر از آب شود آب تمام آن ابعاد را فراگیرد- و به طوری که علامه حلی می گوید: این قول را ابوبکر کات بغدادی نیز اختیار کرده و روش متکلمان هم نزدیک به این روش است(۱۵).

۵- گفته اند خواجه در شماره افلاک نیز با شیخ مدیر اختلاف دارد و بنده تا حال آن را جایی ندیده و نفهمیده ام، چه نه در شرح اشارت و نه شرح تجرید علامه حلی به این مطلب اشارتی رفته است.

۶- می دانید که راجع به حقیقت جسم دو نظر مهم ابراز شده است است.

نخست آنکه: جسم را مرکب از هیولی و صورت پنداشته اند و این نظر ارسطو و مشائیان است و شیخ مدیر نیز همین مذهب دارد، علت عمده این گروه آن است که در جسمی که قابل اتصال و انفصال است باید ماده ای ثابت که پذیرای آن دو باشد.

دوم آنکه: گویند جسم از ذرات کوچک مشکل درست شده است که از غایت خردی و مشکل قسمت پذیر نیست و این عقیده «ذیمقراطیس(۱۶») و معتقدان به اجزأ می باشد، عقیده متکلمان نیز در باب جسم نزدیک به همین مذهب است.

یک عقیده سوم هم سهروردی مقتول ابراز داشته و آن این است که: «مادة المواد جسم، مطلق هست. جزء آن نیست(۱۷) و به دلایل متعدد قول مشائیان را در باب صورت و هیولی رد کرده است.

به هر حال خواجه در کتاب تجرید الاعتقاد علت معروف اثبات هیولی را درست ندانسته و نامعقول شمرده است و گوید: «اینکه جسم قبول اتصال و انفصال کند به باعث ثبوت ماده ای جز جسم، بدان علت که امری محال پدید آید اقتضأ ندارد (۱۸).»

مقصود آن است که جسم بسیط را جزئی نیست و قبول انقسام اقتضای ثبوت ماده ای است که هر گاه آن را قسمت کنیم محال است که آن ماده بر وحدت خویش باقی بماند بلکه جهت هر جزء آن ماده ای جداگانه حاصل می شود، بعد اگر ماده هر جزئی بعد از قسمت حادث شود تسلسل مورد نیاز می آید، لیکن در نزد مشائیان هر حادثی ناچار ماده ای دارد و اگر این ماده قبل از قسمت هم موجود باشد مورد نیاز می آید که فرض وجود مواد بی نهایتی در ماده جسم از روی امکان پذیرش انقسامات غیرمتناهی، ممکن باشد(۱۹).

َ پانوشتها

۱٫ زیدان، جرجی، آداب اللغة العربیة، ۳/۲۳۴ «… فزها العلم فی بلاد المغول علی ید هذا الفارسی، کانه قبس منیر فی ظلمة مدلهمة.»

۲٫ شمسِ قیس رازی، المعجم فی معاییر شعرهای العجم، د، مقدمه چاپ علامه مرحوم محمد قزوینی.

۳٫ کتبی، ابن شاکر، فوات الوفیات، ۲/۱۴۹-۵۰، چاپ مصر، ۱۲۹ ه’.ق.

۴٫ عزاوی، عباس، تاریخ علم الفلک فی العراق، ۳۲-۹، و خوانساری، روضات الجنات، ۵۸۳، چاپ تهران.

۵٫ مجمع الاداب، ۲۵۶، چاپ هندوستان.

۶٫ احوال و آثار خواجه نصیرالدین طوسی، تألیف مرحوم مدرس رضوی، ۲۹٫

۷٫ کتبی، ابن شاکر، فوات الوفیات، ۱۴۹ و مجلة العرفان، سال ۴۷، شماره ۴، ص ۳۳۰ و زیدان، جرجی، تاریخ التمدن الاسلامی، ۳/۲۱۴٫ اینک عین عبارت کتبی «…وابتنی نصیرالدین الطوسی بمراغة قبة و رصداً عظیماً. واتخذ فی ذلک خزانة فسیحة الارجأ و ملأها من الکتب التی نهبت من بغداد والشام و الجزیرة، حتی تجمع فیها زیادة علی أربعمأئة ألف مجلداً).

۸٫ کتبی، ابن شاکر، فوات الوفیات، ۲/۱۵۱ چاپ مصر. «… و کان یعمل الوزارة لهولاکو من غیران یدخل یده فی الاموال و احتوی علی عقله حتی انه لایرکب و لایسافر الا فی وقت یأمره…»

۹٫ جهت اطلاع رجوع کنید به کتاب: کشف المرادفی شرح تجرید الاعتقاد، چاپ قم (مکتبه المصطفوی، بی. تا).

۱۰٫ نعمه، شیخ عبدالله، فلاسفة الشیعة، ۵۰۱ و ۴۷۴، چاپ بیروت.

۱۱٫ حاجی خلیفه، کشف الظنون، ۲/۱۶٫ باید دانست که این غیر از آن (زیج شاهی) است که خود خواجه نوشته و نجم الدین لبودی آن را شرح کرده و (زیج زاهی) نام داده هست، خواجه این کتاب را به نام رکن الدین خورشاه اسماعیلی پرداخته است.

۱۲٫ نعمه، شیخ عبدالله، فلاسفة الشیعة، ۴۹۷ و حاجی خلیف، کشف الظنون، ۲/۳۱۸٫

۱۳٫ حاجی خلیفه، کشف الظنون، ۲/۱۵٫

۱۴٫ والمعقول من الاول البعد (ای البعد المساوی بالبعد المتمکن) فان الامارات تساعد علیه…»

۱۵٫ حلی، علامه، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، ۱۱۱، چاپ قم.

۰۲۳-۰۶۴۱۶) Democritus . ق.م) بنیانگذار مذهب ذره (= ذره انگاری Atomism = )

۱۷٫ سهروردی، حکمة الاشراق، ۷۴-۸۰، چاپ هانری کربن.

۱۸٫ ولا یقتضی ذلک ای قبول الجسم الاتصال و الانفصال، ثبوت مادة سوی الجسم لاستحالة وجود مالایتناهی…»

۱۹٫ حلی، علامه، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتماد، ۱۱۰ چاپ مکتبه مصطفوی قم و آثار و احوال خواجه، به قلم آقای مدرس رضوی، ۱۰۳-۴٫

منابع :

eshtehard.net

iptra.ir

behdad-vasegh.blogfa.com