آیین های نوروز در کشورهای آسیای میانه و قفقاز

شهروندان تاجیکستان، ازبکستان، جمهوری آذربایجان، ترکمنستان و قرقیزستان در حوزه جغرافیایی آسیای میانه و قفقاز، با آیین های متفاوتی مراسم خوش حالی ایرانیِ نوروز را برگزار می کنند.

بخش گردشگری تبیان

به گزارش بیاکافه از ایرنا ؛ شرکت یونسکو در سال ۲۰۰۹، مراسم خوش حالی نوروز را به عنوان میراث ناملموس بشری ثبت کرد و یک سال بعد، مجمع عمومی شرکت ملل با پشتیبانی از این اقدام یونسکو، نوروز را وجهه ای جهانی بخشید.

نوروز یکی از آیین های باستانی کشور عزیزمان ایران است و اقوام ایرانی تبار در کشورهای متفاوت همچنان این آیین را برگزار می کنند. بنابراین، با توجه به حضور گسترده بلوچ ها در پاکستان یا پارسی های مهاجر در هندوستان، تعجبی ندارد که در این دو کشور نیز شاهد برپایی نوروز باشیم. در عراق و ترکیه هم کردها که از اقوام ایرانی هستند، مراسم خوش حالی نوروز را هر سال، باشکوهی خیره کننده برگزار می کنند.

آیین های نوروز در کشورهای آسیای میانه و قفقاز

اما نوروز منحصر به اقوام ایرانی (به معنای آریایی) نیست، بلکه هر سرزمینی که در دوره ای از تاریخ، در قلمروی فرهنگیِ کشور عزیزمان ایران بزرگ بوده هست، امضای نوروز را بر صفحه فرهنگ و تمدن خویش می بیند. آسیای میانه (شرق دریای خزر) و قفقاز (غرب دریای خزر) از جمله این سرزمین ها هستند.

تاجیکستان به معنای واقعی کلمه، نسخه ای از کشور عزیزمان ایران در آسیای میانه هست. شهرهای سمرقند، بخارا و خوارزم در ازبکستان، جهت قرن ها، خاستگاه فرهنگ و تمدن کشور عزیزمان ایران زمین بوده اند.

مرو در ترکمنستان و باکو، گنجه، شیروان، لنکران و نخجوان در جمهوری آذربایجان نیز همین موقعیت را داشته اند. بنابراین، مراسم خوش حالی های یکسان میان کشورهایی که تا این اندازه با یکدیگر پیوند تاریخی دارند، دور از ذهن نیست.

شهروندان تاجیکستان، ازبکستان، جمهوری آذربایجان، ترکمنستان و قرقیزستان در حوزه جغرافیایی آسیای میانه و قفقاز، با آیین های متفاوتی مراسم خوش حالی ایرانیِ نوروز را برگزار می کنند.

روس ها زمانی که آسیای میانه را اشغال کردند، در آغاز، مخالف آیین های ملی ایرانیان نبودند، ولی بعد از انقلاب سوسیالیستی در اکتبر ۱۹۱۷، مراسم خوش حالی نوروز در سراسر اتحاد جماهیر شوروی ممنوع اعلام شد، لیکن حزب کمونیست اعتقاد داشت نوروز، آیینی مذهبی است.

با این حال، گرامیداشت نوروز در میان شهروندان آسیای مرکزی و قفقاز به صورت مخفیانه ادامه یافت تا آنکه فروپاشی شوروی، زمینه را جهت احیای این مراسم خوش حالی باستانی فراهم آورد.

سرزمین های بسیاری از غرب چین تا قلب اروپا، کمابیش تحت تاثیر آیین های نوروزی هستند. در بعضی کشورها گرچه نوروز مراسم خوش حالی ملی نیست، ولی آن حوزه جغرافیایی چنان با تاریخ کشور عزیزمان ایران گره خورده است که نوروز به عنوان یکی از تعطیلات رسمی، به رسمیت آشنا می شود؛ گرجستان از جمله این کشورهاست. بررسی مراسم خوش حالی نوروز در همه کشورهای برگزارکننده، وقت و فضای مناسب می طلبد. در این مقاله، آیین های نوروزی در تاجیکستان، ازبکستان، جمهوری آذربایجان، ترکمنستان و قرقیزستان به صورت گذرا بررسی خواهد شد.

تاجیکستان

تاجیکان در نوروز و در اماکن عمومی، سفره هفت سین پهن می کنند و در آن معمولا سیب، سبزه، سرکه، سنجد، سکه، سیر و سُمُنک (سمنو) می گذارند.

اما پخت سُمُنک در شب سال تحویل، آیینی همگانی است و در زیاد خانواده ها انجام می شود. کسانی که در این آشپزیِ جمعی حضور می یابند، به آوازخوانی و دف زنی هم می پردازند و معمولا سرودی را همخوانی می کنند که این بیت، بخشی از آن است:

سمنک در جوش، ما دفچه زنیم

آیین های نوروز در کشورهای آسیای میانه و قفقاز

دگران در خواب، ما کفچه زنیم (کفچه = ملاقه)

تاجیکان منزل تکانی را منزل براران (khonaburoron) و چهارشنبه سوری را «چهارشنبه آخرین» یا گاه «چهارشنبه سوروک» می نامند. پریدن از روی آتش، مهمترین آیینِ چهارشنبه آخرین است.

در پامیر که منطقه ای کوهستانی در خاور تاجیکستان هست، نوروز را مراسم خوش حالی «شگون بهار»(shogun bahor) می نامند. پامیری ها آیین هایی منحصر به فرد هم دارند. به عنوان نمونه در مراسم خوش حالی شگون بهار، رسم است که شوهر شاخه ای پرگل از درخت بید به همسرش می دهد و می گوید «شگون بهار مبارک» و زن نیز اندکی آرد به روی شانه راست شوهرش می زند و می گوید «به روی شما مبارک». زن شاخه های درخت بید را تا شگون بهار سال آینده از سقفِ منزل آویزان می کند. (۱)

شهروندان تاجیکستان، ازبکستان، جمهوری آذربایجان، ترکمنستان و قرقیزستان در حوزه جغرافیایی آسیای میانه و قفقاز، با آیین های متفاوتی مراسم خوش حالی ایرانیِ نوروز را برگزار می کنند.

یکی از آیین های مرسوم نوروزی در سراسر تاجیکستان، این است که کودکان روسری به دست می گیرند و به منزل همسایگان می روند تا همسایه ها روسری را با شکلات و آب نبات پرکنند. کودکان در این آیین، گاه شعر زیر را نیز می خوانند:

نوروز شد و لاله خوش رنگ برآمد

بلبل به تماشای دف و چنگ برآمد

مرغانِ چمن جمله بکردند پرواز

آیین های نوروز در کشورهای آسیای میانه و قفقاز

مرغ دل من، از قفس تنگ برآمد

در بعضی مناطق روستایی تاجیکستان، مانند سغد، ختلان، رشت، زرافشان و حصار، آیینی به نام «گل گردانی» وجود دارد که در آن، پسران جوان به دشت و دمن می روند و گل می چینند و به منزل های اهالی دِه می آورند و در ازای این کار، آب نبات و شیرینی و کشمش می گیرند.

ازبکستان

نوروز (Navruz) محبوب ترین مراسم خوش حالی ملی ازبکستان هست. پوشیدن لباس های نو و دیدار از خویشاوندان و دوستان، مهمترین آیین های نوروزی در این کشور به شمار می رود.

در شب سال نوی ایرانی، بانوانِ هر محله از شهرهای ازبکستان، گرد دیگ بزرگی جمع می شوند و خوراکی به نام «سومولک» (Sumulak) می پزند که در کشور عزیزمان ایران با نام سمنو آشنا می شود. رسم است که همه شرکت کنندگان، به نوبت، دیگ سومولک را هم می زنند و سایرین خوش حالی و ترانه خوانی می کنند. (۲)

ازبکان پیش از چشیدن سومولک، آرزویی می کنند و معتقدند این آرزوی نوروزی حتما برآورده می شود.

«هلیسه» (Halisa) خوراک نوروزی دیگری است که با گندم و گوشت می پزند و در سمرقند با نوعی ماست محلی به نام چَکَّه می خورند، ولی در تاشکند، پایتخت ازبکستان آن را با شکر می خورند و با همان نامِ ایرانی اش، یعنی «هلیم» می شناسند. (۳)

نوعی پلو (Tugrama Palov) مشمول بر برنج، کشمش، نخود، گوشت و تخم بلدرچین، از دیگر غذاهای مرسوم در نوروزِ ازبکستان هست. ازبک ها «پرورده» (آب نبات سنتی)، شوردانک (هسته نمکین زردآلو) و انواع حلواها را نیز در سفره نوروزی خود می گذارند.

جمهوری آذربایجان

در جمهوری آذربایجان، هر سال یک زن زیبارو که به او «بهار خانِم» می گویند بر فراز برج تاریخی «قلعه دختر» (giz qalasi) در باکو آتشی روشن می کند و فرارسیدنِ نوروز را شادباش می گوید. (۴)

در این کشور، چهار سه شنبه پیش از نوروز را جهت گرامی داشت خاک، باد، آب و آتش مراسم خوش حالی می گیرند. واپسین سه شنبه شب که در کشور عزیزمان ایران چهارشنبه سوری نامیده می شود را آذربایجانی ها «آخِر چرشنبه» می نامند و در این شب، از روی آتش می پرند.

فالگیری، یکی از آیین های آخرچرشنبه در جمهوری آذربایجان هست. دختران و پسران جوان، پشت درها فالگوش می ایستند و براساس آنچه می شنوند، جهت صاحب منزل پیشگویی می کنند. استفاده از فال حافظ هم در بسیاری از خانواده ها مرسوم است.

برخی دختران و پسران جوان نیز به منزل همسایگان می روند و بعد از در زدن، کلاه یا کیسه ای را جلوی در می گذارند و مخفی می شوند. همسایه باید هدیه یا شکلات درون کلاه یا کیسه بگذارد و آن را باز گرداند.

در سفره هفت سین جمهوری آذربایجان، به جز سماغ، سرکه، سَمَنی (سمنو)، سبزه و مانند آن، شیر نیز می گذارند؛ لیکن شیر (sud) در زبان ترکی آذربایجانی با حرف سین شروع می شود. (۵)

سمنی، شکربوره (نوعی شیرینی همراه با مغز بادام و پسته) که با همین نام در کشور عزیزمان ایران نیز وجود دارد، باقلوا، کلوچه و شورچورَی (shor chorayi) که نوعی شیرینی با زردچوبه است نیز در نوروز مصرف می شود.

ترکمنستان

دولت ترکمنستان از حامیان مراسم خوش حالی نوروز هست. هر سال، یکی از اماکن طبیعی نزدیک به شهر علاقه آباد به نام «دره نوروز» (Nowruz yaylasi)، جهت گردهمایی نوروزی آماده می شود. (۶)

در مراسم خوش حالی نوروزِ ترکمنستان، بخشی ها (آوازخوان – راوی ها) به آوازهای روایی می پردازند و پلوان ها (Palvan، همان پهلوان در فارسی) کشتی های سنتی می گیرند.

سمنو که در ازبکستان سومولک نامیده می شود را ترکمن ها سمنی (semeni) می نامند و بر سر سفره های نوروزی می گذارند.

سوارکاری با اسب های «آخال تکه» نیز بخش جدایی ناپذیر از همه مراسم خوش حالی های ترکمنی، از جمله مراسم خوش حالی نوروز هست. (۷)

قرقیزستان

در قرقیزستان، شهرداری ها مراسم خوش حالی های نوروزی برپا می کنند و دولت مرکزی نیز مسابقه های اسب دوانی، کشتی روی اسب و از همه محبوبتر، «اولاک تارتیش» (ulak tartysh) را برگزار می کند. اولاک تارتیش مسابقه ای است که در آن، از اندامِ یک بُز بدون سر، به عنوان توپ استفاده می شود و هماوردان باید سوار بر اسب، بز را به دورن سبد تیم رقیب بیندازند.

این مسابقه در افغانستان با نام «بُزکِشی» و در قزاقستان و ازبکستان با نام ککپری (kokpari) برگزار می شود. وزن توپ (!) در اولاک تارتیش بیش از آن است که بازیکنان بتوانند به یکدیگر پاس بدهند. بنابراین، وظیفه هم تیمی ها این است که جلوی یارانِ تیم رقیب را سد کنند تا آنان نتوانند بز را از حمل کننده بقاپند. (۸)

نوروز و کشور عزیزمان ایران فرهنگی

مطالعه نوروز در کشورهای جهان، نه تنها به آشنایی بهتر این مراسم خوش حالی منجر می شود، بلکه ما را با چگونگی تعامل های فرهنگیِ کشور عزیزمان ایران و سرزمین های اطراف در گذر تاریخ آشنا می کند. این واقعیت که نوروز، مراسم خوش حالی ملی گرجستان نیست ولی تعطیل رسمی است و در ارمنستان تعطیل رسمی نیست ولی در جاهای متفاوت به عنوان نمونه در کنار معبد «گارنی مهر» مراسم خوش حالی گرفته می شود، خود می تواند حاوی نکات ظریف تاریخی، فرهنگی و اجتماعی باشد.

افزون بر این، تاثیر فرهنگ های بومی و قومی بر مراسم خوش حالی نوروز که جهت مثال در مسابقه های بُزکِشی در آسیای میانه و افغانستان دیده می شود نیز از جنبه مردم شناسی دارای اهمیت است.

ورود نوروز به سرزمین های اروپایی، مانند آلبانی یا کوزوو هم این مراسم خوش حالی ایرانی را از جنبه تعامل های تاریخی، دارای ارزشِ مطالعاتی می کند.

منبع : ایرنا